سرخی تو از من، زردی من از تو! همه ما چهارشنبه سوری را با این گفتار کهن می شناسیم! اما در جستجوی ریشه های این آیین باید به کجای تاریخ سر بزنیم؟ به احتمال زیاد به گرگ و میش تاریخ! یعنی زمانی که هنوز، تاریخ به نوشتن تن نداده بود و همه سنت ها سینه به سینه آموزانده می شدند. در آن گذشته های دور گویا این آیین فقط به چهارشنبه پایانی سال محدود نبود.
ریشه های چهارشنبه سوری به دوران پیش از اسلام بر می گردد. در آن عصر، بیشتر ایرانیان، زرتشتی بودند و گاهشماری خاصی را برای زمان نگاری به کار می بردند. در گاهشماری باستانی ایرانیان زرتشتی، هر سال به دوازده ماه تقسیم و هر ماه سی روز محاسبه می شد. هر کدام از این روزهای سی گانه نیز، نامی ویژه داشتند. ایرانیان در آن دوران، پایان هر ماه را با سور و پایکوبی جشن می گرفتند. به این جشن ها، سور می گفتند. به عبارتی در آن دوره، هر سال، دوازده سور برگزار می کردند. این عادت پس از ورود اسلام به ایران، دگرگون شد و کم کم جشن های دوازده گانه، به یک جشن و آن هم نوروز کاهش پیدا کردند.
ریشه های تاریخی چهارشنبه سوری
گویا کهن ترین کسی که از چهارشنبه سوری سخن به میان آورده است، ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی است. وی در میانه قرن سوم به دنیا آمده و تا قرن چهارم هجری زندگی کرد. نرشخی کتابی به نام تاریخ بخارا دارد که در آن از این آیین، سخنی به میان آورده است. وی در تاریخ خود می نویسد :
« و چون امیر منصور بن نوح به مُلک بنشست، اندر ماه شوال سال سیصد و پنجاه، به جوی مولیان، فرمود تا آن سرای را دیگر بار عمارت کردند و هر چه هلاک و ضایع شده بود بهتر از آن به حاصل کردند. آن‌گاه امیر به سرای بنشست و هنوز سال تمام نشده بود که چون «شب سوری» چنان که «عادت قدیم» است، آتشی عظیم افروختند. پاره‌ای از آن بجست و سقف سرای در گرفت و دیگر باره جمله سرای بسوخت».
وی در این بخش از تاریخ نگاری خود به جای چهارشنبه سوری از «شب سوری» سخن گفته است. به هر حال نکته مهم این نوشتار در دو چیز است. نخست اینکه این آیین را عادتی قدیم می نامد و دیگری آنکه می گوید در آن زمان، آتشی عظیم افروختند. البته فردوسی در داستان سیاوش، به صراحت از جشن چهارشنبه یاد کرده است. وی می سراید که:
ستاره شمر گفت بهرام را
که در «چارشنبه» مزن کام را
اگر زین بپیچی گزند آیدت
همه کار ناسودمند آیدت
یکی باغ بد در میان سپاه
از این روی و زان روی بد رزمگاه
بشد «چارشنبه» هم از بامداد
بدان باغ کامروز باشیم شاد
ببردند پرمایه گستردنی
می و رود و رامشگر و خوردنی
ز جیحون همی آتش افروختند
زمین و هوا ار همی سوختند
دو دیدگاه درباره معنای چهارشنبه سوری
درباره این که معنای چهارشنبه سوری چیست، دو دیدگاه وجود دارد. یک دیدگاه سور را به معنای جشن و پایکوبی می گیرد و آن را به معنای جشن چهارشنبه معنی می کند. دیدگاه دیگر، سور را شکل دگرگون شدۀ واژه سرخ معنی می کند و بر این اساس، آن را چهارشنبه سرخ و آتشین تفسیر می کند.
سنت های باستانی ایرانیان
ایرانیان در چهارشنبه سوری، حالا به هر معنایی که فهمیده شود، به کوه و بیابان می رفتند و شاخه های خشک گیاهان و درختان را جمع می کردند. این هیزم های گردآوری شده را در شهر، در دسته های فرد و در فاصله های مساوی بر روی هم توده می کردند. پس از این کار منتظر سپری شدن غروب می نشستند و با گذشتن آن، هیزم ها را آتش می زدند. بعد یکی یکی از روی آتش زبانه کشیده می پریدند. همه باید از روی آن می پریدند. با این کار همه بلاها را از خود با دم سرخ آتش، می زدودند. یک قاعده مهم و در واقع یک تابوی حیاتی و تخطی ناپذیر این بود که هیچکس نباید به آتش فوت می کرد. کسی حق نداشت آن را خاموش کند و می گذاشتند تا آتش خود به خود از نفس بیفتد و خاکستر شود.
کوزه شکنی: رسمی که بلا را می زدود !
یکی دیگر از آیین های چهارشنبه سوری در شهرهای گوناگون ایران، رسم کوزه شکنی بود. معمولا پس از پریدن از روی آتش، کوزه هایی را که قبلا خریده بودند، می شکستند و عقیده داشتند که کوزه ها پس از پریدن آنها، همه بلاها و نحوست را به درون خود کشیده اند. با شکستن کوزه ها، آن بلاها نیز به همراه کوزه های شکسته، می مردند.
